Fonologie en fonologische stoornissen

Wat is fonologie?

Fonologie is de leer van het kleinste betekenisvolle deeltje van onze taal: fonemen. Fonemen zijn de klanken waarmee we onze woorden maken. Zo maakt de /l/ het verschil tussen 'vat' en 'valt', maar heeft het gebruik van een tongpunt-r of een huig-r geen impact op het woord 'rat'. Die laatste twee zijn dus geen verschillende fonemen, wel allofonen (verschillende manieren om één klank/foneem uit te spreken).

Als baby's leren praten, moeten ze dus alle verschillen tussen die klanken leren. Die verschillen moeten ze motorisch leren: hoe vorm je een /b/ of /t/, maar ook dat als ze die klanken in bepaalde volgordes gebruiken, de betekenis verandert. Zo is 'tak' niet hetzelfde als 'kat' en 'rond' niet hetzelfde als 'wond'. Dat laatste stukje (de klanken op de juiste plaats leren gebruiken), dát is fonologie.

Hoe verloopt de klankverwerving bij de normale ontwikkeling

Baby's en peuters leren alle klanken stapsgewijs. In de Instagrampost hieronder zie je in welke volgorde dat gebeurt; de typefout krijg je er gratis bij 😉.

Wil je hier graag een handig overzicht van? Dan kan je zeker eens een kijkje nemen bij onze posters en scheurblokken van de klankverwerving!

Wat zijn de meest voorkomende fonologische processen?

Allereerst: wat is een fonologisch proces eigenlijk? Wel, hierboven vond je al in welke volgorde baby's en peuters de klanken leren, ze leren ze dus niet allemaal tegelijk. Soms zeggen kinderen woorden met klanken die ze nog niet kennen en daarom gaan ze vereenvoudigen. Zo zeggen ze bv. 'jat' in plaats van 'rat' omdat ze het verschil tussen de /j/ en de /r/ nog niet kennen en kunnen. Of ze zeggen 'pelen' in plaats van 'spelen' omdat ze nog niet door hebben dat je ook twee medeklinkers na elkaar kan gebruiken. Al gaan kindjes daar uiteraard niet letterlijk op die manier over nadenken 😉.

Die vereenvoudigingen noemen we fonologische processen en zijn helemaal normaal in de taalontwikkeling. Althans, als ze niet langer voorkomen dan mag. Hieronder zie je een overzicht van de meest voorkomende fonologische processen met de leeftijd waarop ze mogen voorkomen. Als kinderen processen langer toepassen, zou het kunnen dat het kind een fonologische stoornis heeft. In dat geval is logopedische therapie nodig.

Clusterreductie

Hier kan je kindje de medeklinkerverbinding (= cluster) nog niet maken en gaat hij die vereenvoudigen tot één medeklinker. Zo zegt Noah bijvoorbeeld ‘bauw’ in plaats van ‘blauw’. Andere voorbeelden zijn ‘pelen’ in plaats van ‘spelen’ of ‘pingtouw’ in plaats van ‘springtouw’. Deze vereenvoudiging komt heel vaak voor tot 2,5 à 3 jaar. Zegt je kindje daarna bijvoorbeeld ‘tjein’? Dan is dat ook al een cluster en dus oké.

Fronting

Dit is ook een normaal proces in de ontwikkeling. Je kindje spreekt een klank die je normaal achteraan in de mond maakt, nu plots vooraan uit. Zo wordt ‘kaas’ ‘taas’ en ‘goed’ wordt ‘soed’. Emma heeft lang gefront, tot ze bijna 3 was. Ze was dus ietsje te laat volgens de norm, maar ze is er geraakt. Is je kindje ook al 2,5 jaar en front hij nog? Ga dan best even naar de logopediste. Het is niets om over te stressen, zolang je er maar gewoon op let.

Backing

Dit is de tegenhanger van fronting en is geen normale ontwikkeling. Een klank die we normaal vooraan in de mond maken, spreekt je kindje nu achteraan uit. ‘Touw’ wordt dan ‘kouw’ en ‘soep’ wordt ‘goep’.

Stopping

Bij dit proces stopt je kindje letterlijk een klank en wordt een lange klank kort. Zo wordt een ‘s’ een ‘t’, de ‘g’ een ‘k’ en de ‘f’ een ‘p’ of soms een ‘t’. Noah doet dit ook: hij zegt bijvoorbeeld ‘root’ in plaats van ‘roos’. Ook dit proces is normaal in de ontwikkeling tot 2 à 2,5 jaar.

Gliding

Bij dit proces verandert de ‘r’ in de ‘j’ of ‘w’. Zo wordt ‘rood’ ‘woot of ‘joot’ en rups ‘jups’ of ‘wups’. Pas tegen de leeftijd van 4 jaar moet je een soort van ‘r’ horen. De echte ‘r’ moet je kindje pas tegen zijn 6 jaar kunnen. Gliding kan ook bij de ‘l’ optreden. ‘Laat’ wordt dan uitgesproken als ‘waat’ of ‘jaat’ en ‘geel’ wordt ‘geew’ of ‘geej’. Vervangt je kindje de ‘r’ door een ‘l’? Dan spreken we van lateralisatie.

Deletie van de beginconsonant

hier laat je kindje de eerste medeklinker van het woord weg. ‘Geel’ wordt bijvoorbeeld ‘eel’. Dit is geen normaal proces in de ontwikkeling. Noah deed dit ook, hij ontwikkelde dus atypisch. Of ik me daar zorgen over maak? Soms wel. Gelukkig kan ik het thuis opvolgen. Doet jouw kindje dit ook? Contacteer dan best een logopedist.

Deletie van de eindconsonant

Nu laat je kindje de laatste medeklinker van een woord weg. Dit is wél een normaal proces in de ontwikkeling, tot ongeveer 2 jaar.

Heb jij graag een overzicht van álle fonologische processen? Ook daar hebben wij posters en scheurblokken van. Er staat ook duidelijk op aangegeven welke processen wanneer mogen voorkomen.

Graag ook een bundel van alle fonologische processen met wat uitleg bij? Download dan onze fonologische processengids helemaal gratis!

Welke technieken en spelletjes kan ik gebruiken bij die fonologische processen?

Er zijn twee grote behandelmethoden voor fonologische stoornissen: Metaphon (of minimale paren training) en Hodson & Paden (of de cyclische methode). 

Bij Hodson & Paden werk je aan het probleem, bij Metaphon aan de oplossing. Het probleem is bv. het kind kan geen /s/ en gebruikt een /t/ in plaats van die /s/, het kind doet dus aan stopping. Stopping is hier de oplossing voor het probleem en waar je dus via Metaphon aan zal werken. Via Hodson & Paden focus je enkel op de probleemklank /s/, je kiest doelwoorden die met de klank beginnen of eindigen, je gebruikt faciliterende gebaren en oefent zo tot het kind de /s/ (of andere klank) in alle posities onder de knie heeft.

Hieronder vind je enkele spelletjes die je kan gebruiken in Hodson & Paden therapieën.

We gaan even verder met het voorbeeld van stopping. Bij Metaphon ga je werken aan het contrast tussen die /s/ en /t/. In dit geval is dat het contrast lang-kort. Je kiest minimale paren die enkel die die klanken verschillen, bv. 'sip' en 'typ'. Aan de hand van die minimale paren leer je het verschil tussen beide klanken aan het kind en oefen je weer tot het kind beide klanken op alle posities correct kan hanteren.

Hieronder vind je enkele voorbeeldsessies voor Metaphon.

Als je gaat behandelen via Metaphon heb je dus veel minimale paren nodig voor alle verschillende processen. Wij hebben het jou gemakkelijk gemaakt en hebben twee opties voor jou:

1. Onze Minimale Parengids kan je hier gratis downloaden. Het is een gids vol minimale paren, gesorteerd per fonologisch proces. Je moet wel zelf nog afbeeldingen zoeken en kaartjes maken om te gebruiken.
2. Klinkt dat laatste als veel werk en vooral veel knip- en lamineerwerk? Dat snappen wij volledig! Daarom hebben wij ook kant-en-klare Minimale Paren Kaarten in een compact formaat zodat je ze makkelijk kan meenemen. Handig, toch?

Minimale Paren Kaarten

Wil jij graag voor beide behandelmethoden een spelletjesgids?
De lightversie daarvan vind je hier voor Metaphon en hier voor Hodson & Paden!

Wat als ik fonologische stoornissen wil leren behandelen?

We hebben een basistraject en een coachingstraject. In het basistraject krijg je negen online modules en tonnen materiaal die jouw diagnostiek en therapie enorm zullen helpen! In het basistraject verwerk je alles zelfstandig en heb je geen kans om vragen te stellen. Die heb je in het coachingstraject, dat we twee keer per jaar lanceren, wél. In zes livesessies gaan we samen aan de slag met de leerstof, maken we samen oefeningen en kan je al je vragen kwijt. Bij het coachingstraject hoort ook nog een extra module waarin jij jouw eigen casus kan indienen: een cliënt waarmee je vast zit of waar je niet goed weet waar je moet beginnen, of een cliënt met meerdere diagnoses, ... Die casus bespreken we dan samen zodat jij weer helemaal verder kan! 

En weet je nog die lightversie van de spelletjesgidsen? In het traject krijg je de volledige versies met honderden pagina's aan printklaar materiaal! 

Op deze pagina vind je meer informatie!

Fonologie in de praktijk!

Podcastafleveringen over fonologie/uitspraak

Je weet het misschien al, maar wij hebben een podcast: Vanzelfsprekend. Hier vind je daar meer informatie over! Vanzelfsprekend is vooral gericht op ouders, maar als logopedist kan je er absoluut ook veel nuttige zake uithalen.

In enkele afleveringen heeft Janne het over fonologie of uitspraak en legt ze al heel wat uit, zeker de moeite om eens te beluisteren. We hebben die specifieke afleveringen voor de gemakkelijkheid hieronder gezet.

Hopelijk had jij heel wat aan deze pagina en hebben we jouw vragen kunnen beantwoorden. 

Liefs x